نشست دو روزه منطقهای تهران درباره افغانستان، با حضور نمایندگان ویژه شش کشور منطقه و روسیه، گامی تازه در جهت همگرایی سیاسی، امنیتی و انسانی در قبال افغانستان بود. این نشست که به میزبانی جمهوری اسلامی ایران برگزار شد، نشان داد که تهران در پی ایفای نقشی مسئولانه، سازنده و اخلاق مدار در مسیر صلح و ثبات منطقه است. بیانیه نهایی نشست نیز بازتابی از اراده مشترک کشورها برای تقویت ثبات، توسعه و عدالت در افغانستان است.
جمهوری اسلامی ایران در سالهای اخیر، با وجود فشارهای بینالمللی و چالشهای داخلی، تلاش کرده تا در قبال بحران افغانستان نقش فعال و متعادل ایفا کند. میزبانی نشست اخیر تهران نشان داد که ایران نه تنها دغدغه ثبات افغانستان را دارد، بلکه به دنبال ساختن یک سازوکار گفتوگو میان کشورهای منطقه است.
سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در سخنرانی افتتاحیه این نشست تأکید کرد که «امنیت، توسعه و رفاه در افغانستان با منافع تمامی همسایگان گره خورده است». وی با انتقاد از مداخلات فرامنطقهای تصریح کرد که نسخههای تحمیلی قدرتهای خارجی، هرگز نتوانستهاند صلح پایدار را برای مردم افغانستان به ارمغان آورند.
رویکرد تهران در این نشست، بر پایه عقلانیت و مسئولیت پذیری منطقهای استوار بود؛ ایران کوشید میان دیدگاههای متنوع کشورهای همسایه نوعی هماهنگی و تفاهم ایجاد کند و بر اصل «گفتوگوی سازنده» بهجای تقابل و رقابت تأکید ورزد.
در فضای کنونی منطقه، کشورهای همسایه افغانستان دریافتند که هیچ کدام به تنهایی قادر به مدیریت بحرانهای امنیتی و اقتصادی نیستند. از این رو، بیانیه پایانی نشست تهران بر امنیت جمعی، همکاری اقتصادی، و مبارزه مشترک با افراطگرایی تأکید ویژه داشت.
کشورهای حاضر ضمن اعلام آمادگی برای همکاری در زمینه مبارزه با تروریسم، قاچاق مواد مخدر و انسان، تأکید کردند که ثبات افغانستان، ثبات همه منطقه است. همچنین بر تداوم روابط اقتصادی و تجاری با افغانستان به منظور بهبود معیشت مردم این کشور و ادغام آن در روندهای توسعهای منطقه تأکید شد.
این مواضع، نشان از شکل گیری نوعی درک جمعی از منافع مشترک دارد؛ درکی که بر پایه همگرایی فرهنگی، اقتصادی و امنیتی است و میتواند مبنای نظم نوین منطقهای قرار گیرد.
یکی از نقاط قوت نشست تهران، پرهیز از جانبداری سیاسی و قومی بود. هیچ یک از کشورها، از جمله میزبان، موضعی یک جانبه نسبت به گروههای مختلف افغانستان اتخاذ نکردند. این رفتار دیپلماتیک هوشمندانه، نشان از درک عمیق نسبت به واقعیتهای اجتماعی افغانستان دارد.
تأکید بر احترام به تمام اقوام، مذاهب و گروههای سیاسی افغانستان در بیانیه پایانی، در حقیقت بیانگر این واقعیت است که منطقه تنها زمانی به ثبات میرسد که همه جریانهای افغانستان، فارغ از وابستگیهای قومی و مذهبی، در سرنوشت کشور خود سهیم باشند.
ایران با درک این حساسیتها، نقش «تسهیلگر بیطرف» را برگزید و تلاش کرد تا مسیر گفتوگو و آشتی ملی را از طریق همکاری منطقهای هموار سازد.
نکته درخشان دیگر در بیانیه نشست تهران، توجه ویژه به ابعاد انسانی بحران افغانستان بود. کشورهای شرکت کننده، ضمن ابراز نگرانی از وضعیت مهاجران، زنان، کودکان و اقشار آسیب پذیر، از جامعه بینالمللی خواستند که زمینه بازگشت داوطلبانه و عزتمندانه مهاجران افغانستانی را فراهم سازد.
این رویکرد انسانی، بیانگر آن است که نشست تهران تنها به مسائل سیاسی و امنیتی نپرداخت، بلکه «انسان» را در مرکز توجه قرار داد. همچنین تأکید بر ارزشهای مشترک دینی و فرهنگی ملتهای منطقه، این نشست را از سطح یک گفتوگوی صرفاً سیاسی فراتر برد و آن را به «تلاشی فرهنگی برای بازسازی اعتماد منطقهای» بدل کرد.
بیانیه نهایی نشست تهران را میتوان سندی راهبردی و امیدبخش دانست. در این بیانیه، علاوه بر محکومیت هرگونه حضور نظامی خارجی در افغانستان، بر رفع تحریمها و آزادسازی داراییهای بلوکه شده این کشور تأکید شد.
کشورهای شرکتکننده همچنین مسئولیت اخلاقی و سیاسی جامعه جهانی را برای کمک به بازسازی افغانستان یادآور شدند. از سوی دیگر، حمایت از کاهش تنش میان کابل و اسلامآباد و دعوت دو کشور به گفتوگوهای دیپلماتیک، نشانهای از نگرش صلح محور و میانجی گرانه نشست تهران بود.
همچنین توافق برای برگزاری نشست بعدی در عشقآباد و اسلامآباد، نشانهای از تداوم روند گفتوگوهای منطقهای است؛ روندی که در صورت استمرار، میتواند افغانستان را از انزوا خارج کرده و زمینه ساز ثبات پایدار شود.
نشست تهران را میتوان گامی مهم در مسیر «سیاست واقع گرایانه همراه با اخلاق منطقهای» دانست. این نشست نشان داد که کشورهای همسایه افغانستان، به ویژه ایران، به این درک رسیدهاند که آینده منطقه نه در سایه رقابت قدرتها، بلکه در پرتو همگرایی و همکاری حاصل میشود.
ایران در این میان، نقش خود را بهخوبی ایفا کرد: نه بهعنوان بازیگر مسلط، بلکه بهعنوان تسهیلگر، پل ارتباطی، و حامی گفتوگو و صلح.
اگر این مسیر با اراده جمعی و استمرار نشستهای مشابه ادامه یابد، شاید بتوان گفت که نشست تهران، نقطه آغاز فصل تازهای از عقلانیت و همکاری منطقهای بود، فصلی که در آن، امنیت و توسعه نه از بیرون، بلکه از درون منطقه میجوشد.
