در شرایطی که مهاجرت یکی از واقعیت‌های تلخ اما پایدار جامعه افغانستان طی دهه‌های اخیر بوده است، اکنون با تغییر جهت این موج و آغاز روند مهاجرت معکوس، کشور با بحرانی تازه و عمیق‌تر روبه‌رو شده است. گزارش‌های بین‌المللی از جمله اظهارات سخنگوی دبیرکل سازمان ملل متحد، بر ابعاد گسترده نیازهای بشری افغان‌ها و آسیب‌پذیری شدید ساختارهای داخلی افغانستان در مواجهه با این موج تازه تأکید دارد.
استیفن دوجاریک، سخنگوی دبیرکل سازمان ملل، اخیراً اعلام کرد که افغان‌ها در صدر فهرست پناهجویانی قرار دارند که برای سال ۲۰۲۶ بیشترین نیاز را به اسکان مجدد دارند. این در حالی است که بسیاری از کشورهای میزبان به‌دلایل متعدد، از جمله فشارهای اقتصادی، تحولات داخلی و محدودیت‌های قانونی، در حال بازنگری در سیاست‌های مهاجرتی خود هستند؛ امری که باعث افزایش روند بازگشت مهاجران افغان به کشور شده است.
بر اساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، تنها در پنج‌ماهه نخست سال جاری، بیش از ۳۹۳ هزار افغان از کشورهای همسایه، به‌ویژه ایران و پاکستان، به افغانستان برگشته‌اند. بخش عمده‌ای از این بازگشت‌ها در نتیجه شرایط سخت اقامتی و روندهای اداری پیچیده در کشورهای میزبان بوده است. به‌گونه‌ای که تنها از گذرگاه اسلام‌قلعه، روزانه بیش از ۳۰ هزار نفر وارد کشور می‌شوند، اغلب بدون اسناد رسمی یا پشتوانه اقتصادی.
افزایش این بازگشت‌ها در حالی صورت می‌گیرد که افغانستان، تحت حاکمیت کنونی، با ضعف شدید در نهادهای خدماتی، نبود منابع کافی و انقطاع روابط رسمی با بسیاری از جامعه جهانی مواجه است. این وضعیت نه‌تنها پاسخ‌گویی به نیازهای ابتدایی مهاجران بازگشته را دشوار کرده، بلکه خطرات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی را نیز افزایش داده است.
مهاجرانی که سال‌ها از سر اجبار، کشور را ترک کرده‌اند، اکنون در حالی به افغانستان بازمی‌گردند که نه چشم‌انداز روشنی پیش رو دارند و نه حمایت کافی برای شروع دوباره. نبود شغل، دسترسی محدود به خدمات بهداشتی و آموزشی، و بی‌ثباتی گسترده در بسیاری از ولایت‌ها، بازگشت آنان را به تجربه‌ای فرساینده و گاه ناممکن بدل کرده است.
روند بازگشت اجباری یا ناگزیر مهاجران، اگر بدون برنامه‌ریزی و حمایت هدفمند صورت گیرد، نه‌فقط به تشدید فقر و بیکاری دامن می‌زند، بلکه ممکن است بستری برای نارضایتی اجتماعی، افزایش جرایم و حتی جذب برخی افراد آسیب‌پذیر در شبکه‌های غیرقانونی یا افراط‌گرا فراهم آورد.
از این منظر، لازم است تا هم در سطح ملی و هم منطقه‌ای، گفت‌وگویی واقع‌بینانه درخصوص نحوه مدیریت این بحران شکل گیرد. کشورهایی که در سال‌های گذشته میزبان مهاجران افغان بوده‌اند، همواره نقش مهمی در حفظ ثبات انسانی و کاهش فشارهای داخلی افغانستان ایفا کرده‌اند. تداوم این نقش، اگرچه دشوارتر شده، اما همچنان می‌تواند عامل مهمی برای مهار پیامدهای منفی مهاجرت معکوس باشد.
اگرچه کشورهای همسایه و منطقه‌ای، با چالش‌های گسترده داخلی و بین‌المللی خود دست‌وپنجه نرم می‌کنند، اما مدیریت بحران افغانستان نیازمند همکاری فراتر از مرزهاست. جامعه جهانی نمی‌تواند تنها با ابراز نگرانی، از کنار نیازهای عینی و فوری میلیون‌ها افغان عبور کند.
تقویت نهادهای بشردوستانه، تأمین بودجه برای اسکان مجدد، و پشتیبانی هدفمند از بازگشت‌کنندگان، از جمله اقداماتی است که می‌تواند بخشی از بار این بحران را کاهش دهد. در غیر این صورت، افغانستان بار دیگر در میان انبوهی از چالش‌ها، تنها و فراموش‌شده رها خواهد شد.
بحران مهاجرت معکوس، نمای دیگری از وضعیت پیچیده و شکننده افغانستان امروز است؛ وضعیتی که نه حاصل انتخاب مردم، بلکه نتیجه انباشت بحران‌ها، بی‌ثباتی سیاسی و فشارهای خارجی است. در این میان، هیچ کشوری به‌تنهایی قادر به حل مسئله نیست، اما با رویکردی مسئولانه و هم‌افزا، می‌توان مانع از آن شد که این بحران به فاجعه‌ای بزرگ‌تر تبدیل شود.
