تحول سریع شهرنشینی در افغانستان، اگرچه در نگاه نخست نشانهای از رشد جمعیت و تغییر سبک زندگی بهنظر میرسد، اما در غیاب سیاستگذاری هدفمند، ظرفیتهای زیربنایی و سرمایهگذاریهای کلان، این پدیده در حال تبدیلشدن به بحرانی خاموش و فرساینده است؛ بحرانی که نهتنها امنیت زیستی شهروندان را تهدید میکند، بلکه فرصت توسعه پایدار کشور را نیز از میان میبرد.
بر اساس هشدار برنامه اسکان بشری سازمان ملل، افغانستان شاهد یکی از سریعترین موجهای شهرنشینی در منطقه است. در حالی که در میانه قرن بیستم تنها ۵ درصد مردم در شهرها زندگی میکردند، امروز این رقم به ۲۵ درصد رسیده و تا سال ۲۰۶۰ به حدود ۵۰ درصد خواهد رسید. با این حال، آنچه این گزارش بهدرستی بر آن انگشت گذاشته، عدم آمادگی ساختاری و مدیریتی شهرهای کشور برای میزبانی از این جمعیت رو به افزایش است.
این دگرگونی جمعیتی، در حالی رخ میدهد که سیاستهای شهری مشخص، نهادهای کارآمد مدیریت شهری و حتی حداقلهای خدماتی در بسیاری از مناطق شهری موجود نیست. گسترش شهرکهای غیررسمی – که بیشتر آنها در حاشیه شهرها شکل گرفتهاند – بیانگر شکاف عمیق میان رشد کمی شهرها و کیفیت زیستپذیری در آنهاست. مناطقی که نه آب دارند، نه برق، نه ترانسپورت و نه حتی حداقل خدمات بهداشتی.
این وضعیت محصول بیتوجهی ساختاری به «برنامهریزی شهری» است؛ حوزهای که هنوز در افغانستان بهعنوان یک اولویت در نظر گرفته نشده و فاقد منابع انسانی، فنی و مالی مناسب است. بسیاری از ادارههای محلی و شهرداریها با مشکلات مالی، نبود مهندسین متخصص، خلأهای حقوقی و نبود حمایت دولتی مواجهاند. در چنین شرایطی، شهر نه بهمثابه موتور توسعه، بلکه بهعنوان کانون فقر، بیعدالتی و نارضایتی عمل میکند.
تجربه کشورهای موفق در مدیریت شهرنشینی نشان میدهد که میتوان از این روند، فرصتی طلایی برای توسعه پایدار ساخت؛ به شرطی که شهرها بهدرستی طراحی شوند، خدمات عادلانه توزیع گردد و مشارکت مردم در فرآیند تصمیمگیری شهری تضمین شود. اما در افغانستانِ امروز، هیچ تضمینی برای این مسیر وجود ندارد.
باید گفت که اگر امروز در برابر این تحول عظیم بیتفاوت بمانیم، فردا مجبور خواهیم بود بهای آن را با بحرانهای اجتماعی، محیطزیستی و اقتصادی بپردازیم؛ بحرانی که نهتنها شهرها، بلکه تمام بافت کشور را دچار آسیب خواهد کرد.
شهرنشینی میتواند فرصت باشد، اگر آن را بشناسیم، مدیریت کنیم و بر پایهی آیندهنگری، آن را در خدمت رفاه و توسعه قرار دهیم. اما اگر همچنان بیبرنامه پیش برویم، آنگاه همین پدیده به تهدیدی پایدار برای آینده افغانستان بدل خواهد شد.
