نویسنده: دکتر محمدی
روز جهانی زبان عربی، فرصتی است برای تأمل دوباره در یکی از ژرف ترین و تأثیرگذارترین زبانهای تاریخ بشر؛ در این روز فرخنده، (۱۸ دسامبر)، روز جهانی زبان عربی را به همهی عرب زبانان جهان، مسلمانان، دانش پژوهان، اهل معرفت و دوستداران زبان و فرهنگ تبریک میگوییم. این روز، نه تنها یادآور شکوه یکی از کهن ترین و ژرف ترین زبانهای بشری است، بلکه فرصتی است برای بزرگداشت زبانی که قرنها، حامل وحی الهی، عقل بشری و فرهنگ انسانی بوده است.
زبان عربی، زبانی است که از آیات قرآن تا معادلات علم، از شعر تا فلسفه، از دعا تا دانش، همواره درخشش خود را در تاریخ بشر حفظ کرده است؛ زبانی که به حق میتوان آن را «زبان دل و خرد» نامید.
زبانی که نه تنها زبان قرآن و عبادت است، بلکه زبان علم، فلسفه، شعر و تمدن نیز بوده است. زبان عربی با بیش از ۱۲ میلیون واژه، ساختاری بینظیر و منطقی دارد که آن را به کامل ترین زبان جهان بدل کرده است. این زبان در پیوندی دیرینه با زبان فارسی، دو شانهی توانمند فرهنگ و معرفت اسلامی را شکل دادهاند. در این نوشتار، با نگاهی فلسفی، زبانی و تاریخی، به راز ماندگاری و جهانی شدن این زبان می پردازیم.
زبان، جانِ فرهنگ و فهمِ معنا
زبان، تنها وسیلهی سخن گفتن نیست؛ بلکه جوهرهی اندیشه و ظرف انتقال معناست. هر زبانی، جهانی از تفکر، هویت و فلسفهی زیستن را در خود نهفته دارد. از میان زبانهای زندهی جهان، زبان عربی جایگاهی بیبدیل دارد. زبانی که نه تنها زبان قرآن، بلکه زبان تفسیر، فلسفه، منطق، عرفان، پزشکی و علوم طبیعی در قرون طلایی تمدن اسلامی بود.
سازمان یونسکو در سال ۲۰۱۰ میلادی، با شناخت این جایگاه تاریخی و فرهنگی، روز ۱۸ دسامبر را «روز جهانی زبان عربی» نامگذاری کرد؛ تا جهانیان بدانند که این زبان تنها متعلق به یک قوم یا منطقه نیست، بلکه گنجینهای از عقل، زیبایی، و ایمان است.
زبان عربی؛ ساختار عقلانی و کاملترین نظام زبانی
بر اساس پژوهشهای زبان شناسی، زبان کامل زبانی است که بیشترین توان انتقال معنا را با کمترین ابهام داشته باشد. در این معنا، زبان عربی با نظام دستوری دقیق و تمایز میان مفرد، مثنی، جمع، و میان مذکر و مؤنث، یکی از منسجمترین و منطقیترین زبانهای جهان است.
برای مثال، در زبان عربی جملهی «جاءَ» بهخودیخود معنای «او (مذکر) آمد» را منتقل میکند، در حالیکه در بسیاری از زبانها، از جمله فارسی و انگلیسی، این تمایز تنها از طریق سیاق مشخص میشود.
از دیدگاه آماری، زبان عربی با بیش از ۱۲ میلیون واژهی ریشه دار، غنیترین زبان دنیا به شمار میرود. در مقایسه، زبان انگلیسی حدود ۶۰۰ هزار واژه دارد. این گسترهی واژگانی، ظرفیت نامتناهی عربی را برای بیان مفاهیم فلسفی، علمی و عرفانی فراهم ساخته است. به همین دلیل است که زبان شناسانی چون «مارسل بوازار» و «ارنست رنان» زبان عربی را «کامل ترین ابزار اندیشهی انسانی» دانستهاند.
زبان عربی و نقش آن در فهم دین و معرفت وحی
هیچ زبانی به اندازهی عربی با الهیات و دین اسلام درآمیخته نیست. قرآن کریم، که عالی ترین متن الهی مسلمانان است، در زبانی نازل شد که خود حامل معجزهی بلاغت بود:
«إِنَّا أَنزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» (یوسف/۲) یعنی: ما آن را قرآنی به زبان عربی نازل کردیم تا شما [درباره حقایق، مفاهیم، اشارات و لطایفش] تعقّل کنید.
زبان عربی نه تنها ظرف وحی است، بلکه کلید فهم آن نیز هست. تفکیک دقیق واژگان، نظام اشتقاقی ریشهها، و ارتباط معنایی بین حروف، همه باعث شدهاند که فهم قرآن، فقه، حدیث و تفسیر بدون دانستن این زبان ممکن نباشد. از همین رو، دانشهای اسلامی چون نحو، صرف، بلاغت و معانی، نه تنها علوم زبانی بلکه علوم مقدس محسوب میشوند.
زبان عربی در حقیقت، زبان منطق وحی است؛ زبانی که خداوند آن را برای بیان حقیقت مطلق برگزید. از اینرو هر کس که به این زبان میآموزد، دروازهای تازه به جهان معنا و تفکر دینی میگشاید.
زبان عربی و علم کتابت؛ از قلم تا تمدن
یکی از شاخص ترین دستاوردهای زبان عربی، نظام کتابت آن است. خط عربی با پیوستگی نرم، ریتم روان و زیبایی بصریاش، نه تنها وسیلهی نوشتن، بلکه هنری مقدس در تمدن اسلامی شد. خوشنویسی عربی، در قالبهایی چون کوفی، نسخ، ثلث و نستعلیق، از ابزار بیان به هنر بصری و معنوی بدل شد.
در تاریخ علم نیز، زبان عربی زبان انتقال دانش بود. از قرن هشتم تا دوازدهم میلادی، هزاران کتاب در فلسفه، طب، ریاضیات، ستارهشناسی و موسیقی به عربی نوشته شد. آثار ابن سینا، فارابی، رازی، ابنهیثم و خوارزمی، همه به زبان عربی نگاشته شدند و از طریق ترجمه به لاتین، پایهگذار رنسانس اروپا شدند.
بنابراین، زبان عربی نه فقط زبان دین، بلکه زبان علم، عقل و کتابت تمدن بوده است.
عربی و فارسی؛ دو برادر فرهنگی و دینی
در تاریخ جهان اسلام، کمتر پیوندی به استواری پیوند میان عربی و فارسی میتوان یافت. عربی، زبان وحی و دانش بود؛ فارسی، زبان ذوق، عرفان و ادبیات. این دو، دو رود بزرگاند که در اقیانوس تمدن اسلامی درهم آمیختند.
فارسی از عربی واژگان بسیاری وام گرفت، اما آن را با روح لطیف و شاعرانهی خود آمیخت و درخشانتر ساخت. شاعران بزرگی چون حافظ، مولوی، سعدی و ناصرخسرو، عربی را نه زبان بیگانه، بلکه زبان برادر میدانستند.
در واقع، عربی و فارسی دو ستوناندوار فرهنگ اسلامیاند؛ یکی عقل و وحی را پاس میدارد، و دیگری عشق و زیبایی را می پرورد. هر دو در خدمت انسان، معنا و معرفتاند.
زبان عربی نه تنها میراث گذشته، بلکه سرمایهی آینده است. در جهانی که هویتها در معرض فراموشیاند، زبان عربی پلی است میان ایمان، خرد و فرهنگ جهانی.
از منظر زبانی، این زبان کامل ترین نظام واژگانی و نحوی را داراست؛ از منظر دینی، زبان عبادت و معرفت الهی است؛ از منظر علمی، ستون انتقال دانش در دوران طلایی اسلام بوده؛ و از منظر فرهنگی، برادر دیرین زبان فارسی و شریک در ساخت تمدنی است که شرق و غرب را از نور دانش سیراب کرد.
زبان عربی، زبانی است که با آن پروردگار عالم سخن گفت، دانشمندان استدلال کردند، شاعران عشق ورزیدند و انسانها به حقیقت نزدیک تر شدند. در روز جهانی زبان عربی، باید به یاد آوریم که این زبان نه فقط میراثی از گذشته، بلکه چراغی برای آیندهی خرد، ایمان و انسانیت است.
