نویسنده: ز. نظری
روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه فرصتی است تا جهان به یاد آورد که علم و دانش، اگر به درستی به‌کار گرفته شوند، می‌توانند بشریت را از فقر، بیماری، نابرابری و بحران‌های زیست‌محیطی نجات دهند. اما همان‌طور که تاریخ و واقعیت امروز نشان می‌دهند، علم به‌راحتی می‌تواند در خدمت سلطه‌طلبی، جنگ و جنایت علیه انسان‌ها قرار گیرد. امریکا و اسرائیل، دو قدرت جهانی که همواره خود را مدافع حقوق بشر و توسعه می‌دانند، نمونه بارز سوءاستفاده از علم هستند. در همین حال، در افغانستان، طالبان با بستن مکاتب و دانشگاه بر روی زنان و دختران و حذف مضامین علوم انسانی از برنامه‌های آموزشی، مانع از پیشرفت علم و توسعه پایدار شده‌اند.
علم و دانش همواره یکی از قوی ترین ابزارهای انسان برای فهم جهان و بهبود زندگی اجتماعی بوده است. از کشاورزی و پزشکی گرفته تا فناوری‌های پیشرفته و علوم زیست محیطی، علم می‌تواند پایه توسعه پایدار و صلح جهانی باشد. یونسکو ۱۰ نوامبر را به عنوان «روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه» نامگذاری کرده است تا به جهانیان یادآوری کند علم باید در خدمت همه مردم و نسل‌های آینده باشد.
با این حال، تجربه بشر نشان می‌دهد که این ابزار قدرتمند می‌تواند به سلاحی در خدمت سلطه و جنگ نیز تبدیل شود. تاریخ معاصر و نمونه‌های عملی، از جمله آزمایشگاه‌های بیولوژیک امریکا، ساخت بمب اتم و فروش اعضای بدن فلسطینیان توسط پزشکان اسرائیل، گواهی بر این واقعیت تلخ است که علم به‌تنهایی نه صلح می‌آورد و نه توسعه پایدار را تضمین می‌کند؛ بلکه شرط لازم، اخلاق، انسان‌دوستی و مدنی‌سازی جوامع است.
وقتی علم به درستی به‌کار گرفته شود، می‌تواند بشریت را از بسیاری از مشکلات نجات دهد:
- کاهش فقر و گرسنگی با بهره‌گیری از علوم کشاورزی و زیست‌محیطی.
- درمان و پیشگیری بیماری‌ها با استفاده از علوم پزشکی و فناوری.
- ایجاد عدالت اجتماعی و آموزش همگانی با گسترش علوم انسانی و اجتماعی.
- حفاظت از منابع طبیعی و تضمین توسعه پایدار برای نسل‌های آینده.
در جهانی که علم در خدمت صلح و توسعه باشد، زندگی انسان‌ها با امنیت، رفاه و آگاهی همراه خواهد بود. اختلافات کمتر، حقوق بشر محترم، و منابع طبیعی به‌صورت پایدار مورد استفاده قرار می‌گیرند. جامعه‌ای که به علم و دانش دسترسی داشته باشد، نه تنها می‌تواند بحران‌ها را مدیریت کند، بلکه قدرت تولید نوآوری و پیشرفت را نیز خواهد داشت.
اما همان اندازه که علم می‌تواند نجات بخش باشد، متاسفانه به همان میزان می‌تواند ویرانگر نیز باشد:
- امریکا، با بهره‌گیری از علوم هسته‌ای و بیولوژیک، نه تنها صلح را تهدید کرده بلکه بشر را تحت فشار تحریم‌ها و تهدیدهای غیرانسانی قرار داده است.
- اسرائیل: بر اساس گزارش‌های مستند، برخی پزشکان اسرائیلی با استفاده از علم، فلسطینی‌ها را به شهادت رسانده و اعضای بدن آن‌ها را خارج و می فروشند. این نمونه از سوءاستفاده از علم، نشان می‌دهد شعارهای حقوق بشری و صلح در این کشورها صرفاً پوسته‌ای تبلیغاتی است.
- دیگر قدرت‌های جهان نیز، از جمله کشورهای استبدادی و استعماری، از پیشرفت علمی برای تولید سلاح‌های کشتار جمعی و سلطه بر ملت‌ها استفاده می‌کنند.
بحران علم و آموزش در افغانستان؛ در داخل کشور خود ما، طالبان با بستن دروازه های مکاتب و دانشگاه‌ها به روی زنان و دختران و حذف بسیاری از مضامین علوم انسانی، به‌صورت مستقیم مسیر توسعه پایدار را مسدود کرده‌اند، که این اقدامات پیامدهای جبران‌ناپذیری دارد:
- محروم کردن نیمی از جامعه از آموزش و یادگیری.
- ایجاد نسلی با کمبود آگاهی و توان علمی برای مدیریت مسائل اجتماعی و اقتصادی.
- کاهش توانایی جامعه در بهره گیری از علم و دانش و فناوری برای توسعه کشور.
آموزش و علوم انسانی ابزار فهم انسان، فرهنگ و جامعه است و حذف آن‌ها عملاً جامعه را به چرخه‌ای از بحران، فقر و عقب‌ماندگی می‌برد. چون محرومیت از آموزش یعنی محرومیت از حق بنیادی و انسانی هر فرد.
علم نه ابزار سلطه است و نه صرفاً دانش محض؛ علم زمانی ارزش واقعی پیدا می‌کند که در خدمت انسان و جامعه باشد. تاریخ نشان داده است که دانشمندانی مانند آلبرت انیشتین، که ابتدا در جریان جنگ و تسلیحات نقش داشته‌اند، بعدها تلاش کردند تا مسیر علم را به سمت صلح هدایت کنند. این نشان می‌دهد که علم بدون اخلاق، حتی با نیت اولیه خوب، می‌تواند به ویرانی بینجامد.
علم، کلید ساختن جهانی بهتر است؛ جهانی که در آن صلح، عدالت و توسعه پایدار برای همه امکان‌پذیر باشد. اما این کلید، تنها زمانی کارآمد است که در دست کسانی باشد که اخلاق، انسان‌دوستی و خرد جمعی را ارج می‌نهند.
برای افغانستان و جهان، پیام روشن است؛ تا زمانی که قدرت‌ها علم را در خدمت جنگ، سلطه و منافع فردی و گروهی به‌کار گیرند، هیچ صلح و توسعه‌ای محقق نخواهد شد. باز کردن مکاتب و دانشگاه ها بر روی زنان و دختران و تضمین آموزش علوم انسانی و طبیعی، گام ابتدایی اما حیاتی است.
آرزو می‌کنیم روزی فرا برسد که تمام کشورها، از قدرت های بزرگ گرفته تا کوچک ترین دولت‌ها، علم و دانش را به معنای واقعی و عملی آن در خدمت صلح و توسعه قرار دهند؛ جهانی که در آن هیچ کودک یا دختری از حق آموزش محروم نباشد، هیچ کودکی و در کل هیچ انسانی قربانی جنگ و سلطه نشود و بشریت با خرد، اخلاق و علم، مسیر پیشرفت پایدار را طی کند.
