روز جهانی صنایع دستی، فرصتی است برای گرامیداشت هنرهای اصیل و فرهنگ‌های بومی که در دل ملت‌ها نهفته‌اند. این روز که همه‌ساله در 20 جوزا (10 جون) گرامی داشته می‌شود، نماد پاسداشت خلاقیت، زیبایی‌شناسی، و تلاش بی‌وقفه‌ی دستانی است که تاریخ، هویت و روح یک ملت را در تار و پود هنر می‌تنند. افغانستان، با پیشینه‌ای چند هزار ساله، یکی از سرزمین‌هایی است که صنایع دستی آن نه تنها بازتاب سنت و فرهنگ کهن است، بلکه امروز نیز نقشی کلیدی در اقتصاد، اشتغال و حفظ هویت فرهنگی ایفا می‌کند.
صنایع دستی افغانستان ریشه در تمدن‌های باستانی دارد؛ از عهد کوشانی‌ها و غزنویان تا تیموریان، هنرهایی چون موزاییک‌سازی، کاشی‌کاری، جواهرسازی، سکه‌زنی و حکاکی رشد یافته‌اند. در سده‌های هجده و نوزده، با رونق کارگاه‌ها در شهرهایی چون کابل، جبل‌السراج، مزارشریف، بدخشان، هرات، غزنی و کندز، حرفه‌هایی چون فرشبافی، ابریشم‌بافی، سفالگری و نجاری توسعه چشم‌گیری یافت.
هرچند جنگ‌های پی‌درپی در دهه‌های اخیر صدمات زیادی به صنایع دستی وارد کرد، اما تلاش هنرمندان و حمایت برخی نهادهای فرهنگی باعث احیای هنرهایی چون شیشه‌گری هرات و سفالگری استالف شد.
شاخه‌های اصلی صنایع دستی افغانستان:
- فرش و قالین
فرش‌های افغانستان از پشم شتر، گوسفند یا پنبه با رنگ‌های طبیعی و نقش‌های هندسی زیبا بافته می‌شوند. قالین‌های مزار شریف، هرات، بلخ، قندهار و بامیان شهرت جهانی دارند. - گلیم و نمد
گلیم‌بافی و نمدمالی از هنرهای اصیل نواحی کوهستانی، به‌ویژه بامیان است. این منسوجات دارای طرح‌های سنتی و کارکردهای متنوع هستند. - خامک‌دوزی
خامک‌دوزی، هنر گلدوزی ظریف زنان قندهاری بر روی پارچه‌های نخی یا پشمی با نخ ابریشمین است که جلوه‌ای از ظرافت و صبر زنانه را بازتاب می‌دهد. - ابریشم‌بافی
ابریشم‌بافی از هرات آغاز شده و به دیگر مناطق راه یافته است. این پارچه‌های لطیف و گران‌بها نشان‌دهنده هنر ریسندگی و رنگرزی اصیل افغانستانی‌اند. - سفالگری و شیشه‌سازی
سفال استالف با رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای بی‌نظیر است. همچنین، شیشه‌سازی در هرات تاریخی کهن دارد که با وجود آسیب‌های جنگ، در حال احیاست. - جواهرسازی و فلزکاری
با داشتن منابع طبیعی غنی از سنگ‌های قیمتی مانند لاجورد، زمرد و یاقوت، جواهرسازی در شهرهایی چون بلخ، بدخشان، قندهار، هرات و کابل رونق داشته است. - چرم‌دوزی و چرم‌کشی
در هرات و قندهار، هنر چرم‌دوزی برای تولید کیف، کفش، زین و کمربند همچنان زنده است. - نجاری و منبت‌کاری
ساخت مبلمان و درهای چوبی با منبت‌کاری در کابل، قندهار و هرات از صنایع دستی مهم به‌شمار می‌رود.
شهرهای برجسته در تولید صنایع دستی
- هرات: مرکز فرشبافی، ابریشم‌بافی، کاشی‌کاری، شیشه‌سازی و مسگری با نقش‌های سنتی زیبا.
- قندهار و هلمند: مشهور در خامک‌دوزی، چرم‌دوزی و گلیم‌بافی.
- استالف: شناخته‌شده برای سفال‌های منحصر به‌فرد آبی‌رنگ.
- بامیان: مرکز گلیم، نمد و بازارچه‌های صنایع دستی که حضور زنان در آن پررنگ است.
- کابل: پایتخت جواهرسازی، نجاری و صنایع بازسازی فرهنگی چون محله مرادخانی.
بازارها و مکان‌های فرهنگی فعال
- کوچه انتیک فروشی در کابل: از مهم‌ترین مراکز فروش فرش و صنایع دستی برای گردشگران.
- بازار هنر بامیان: جایی برای فروش آثار زنان هنرمند.
- محله مرادخانی کابل: مرکز آموزش و تولید صنایع دستی با حمایت نهادهای فرهنگی.
- کارگاه‌های استالف: فعال در تولید سفال‌های سنتی.
صنایع دستی نه‌تنها بیانگر هویت و تاریخ یک ملت‌اند، بلکه منبعی مهم برای اشتغال، به‌ویژه در میان زنان و خانواده‌های روستایی هستند. از سوی دیگر، با جذب گردشگر و افزایش صادرات، اقتصاد محلی را نیز تقویت می‌کنند.
چالش‌های پیش روی صنایع دستی:
- مشکلات زنجیره تولید و بازاررسانی
نبود اسناد هویتی یا مجوز صادرات برای برخی هنرمندان، نبود شبکه فروش جهانی و ضعف در بسته‌بندی. - کمبود مهارت‌های مدیریتی و زبانی
اکثر هنرمندان به دلیل ناآشنایی با شیوه‌های مدیریت و زبان‌های خارجی، توان رقابت در بازار جهانی را ندارند. - رقابت با کالاهای وارداتی
ورود تولیدات بی‌کیفیت خارجی از کشورهای منطقه، بازار صنایع دستی را تا 70 درصد کاهش داده است. - محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی
بسیاری از زنان هنرمند با تهدیدات اجتماعی مواجه بوده اند، به ویژه در حال حاضر که طالبان اجازه کار را از بانوان گرفته اند.
راهکارهای پیشنهادی برای پایداری صنایع دستی
- برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه مدیریت، بازاریابی و زبان برای هنرمندان.
- تأسیس نمایشگاه‌ها و فروشگاه‌های مجازی برای فروش آثار.
- حضور در نمایشگاه‌های جهانی برای معرفی هنر افغانستان.
- همکاری با نهادهای فرهنگی برای احیای هنرهای سنتی.
- فراهم‌سازی امنیت شغلی و اجتماعی برای هنرمندان، به‌ویژه زنان.
صنایع دستی افغانستان، نه فقط میراثی از گذشته، که آینه‌ای از هویت، مقاومت و خلاقیت مردم امروز است. هر قالی، ظرف سفالی، پارچه خامک‌دوزی‌شده و زیورآلات دستی، داستانی است از ایستادگی، زیبایی و فرهنگ. حفظ، حمایت و گسترش این هنرها، گامی برای پاسداشت تمدن و تضمین آینده‌ای روشن برای نسل‌های آینده افغانستان است.
نویسنده: ز. نظری
