در میان مخلوقات، انسان اجتماعی‌ترین موجود و مخلوق خداوند به حساب می‌آید و از همین جهت است که جوامع انسانی بر پایه ارتباطات گسترده و تعاملات انسان‌ها با یکدیگر شکل می‌گیرند، زیرا همواره انسان به دنبال همدم و مونس برای خویش می‌باشد.
در این میان نقش دوست در حوزه‌های مختلف فردی و اجتماعی برای انسان‌ها یک نقش بسیار پررنگ و حساس است زیرا بسیاری از نیازهای روحی و عاطفی انسان با داشتن یک دوست خوب و فردی همدل و همزبان، تامین می‌شود.
از سوی دیگر به جرات می‌توان گفت به دلیل همین پیوند عمیقی که میان دوستان وجود دارد بیشترین تاثیرپذیری انسان از دوستان وی می‌باشد و به همین دلیل است که نقش دوست در شکل‌گیری رفتارهای فردی و اجتماعی انسان نقشی بی‌بدیل است به این معنا که انسان به شدت تحت تاثیر محیط دوستانه خویش قرار می‌گیرد و از آنجاییکه غالبا، دوستی‌ها در ایام نوجوانی و جوانی شکل می‌گیرند و در این ایام، انسان، به شدت نیازمند همدم و مونس است و از سوی دیگر تاثیرپذیری بسیار بالایی از دوستان خویش دارد، اهمیت انتخاب دوست در این ایام نسبت به سایر دوران زندگی انسان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
به بیان دیگر دوست آیینه اخلاق و رفتار، همدم و مونس لحظات تنهایی، و به عنوان بازوی کمکی و پشتیبان می‌باشد. دوست خوب محرم اسرار، مشاور و معاون افکار و دستگیر و یاور در مشکلات و سختی هاست.
در یک کلام، دوست خوب نعمت بزرگی است که نظیر ندارد و عامل مهمی در رسیدن انسان به کمالات است؛ چنان که دوست بد هم بلای خانمان سوزی است که در انعطاف و سقوط انسان به درّه های هولناک و نابودی تأثیر بسزایی دارد و علاوه بر این باعث بدبینی انسان نسبت به دوستان خیرخواه و حقیقی می‌شود.
در مقابل انسانی که دوست و رفیق مناسب نداشته باشد، غریب و تنهاست و بیشتر وقت ها افسرده حال و پژمرده احوال است. چنین شخصی حرف دل خود را کتمان می کند و نمی تواند خودش را آن‌چنان که هست، بشناسد و فردی خجالتی و کم رو بوده و در اجتماع نیز نمی‌تواند به عنوان فردی مؤثر و فعال ظاهر شود.
دوستی و اهمیت دوست در دین اسلام و متون دینی مسلمانان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است تاجاییکه حب و دوستی جز پایه‌های اصلی ایمان شمرده شده است و در حدیثی از فضيل بن يسار آمده است که: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْحُبِّ وَ الْبُغْضِ أَ مِنَ الْإِيمَانِ هُوَ، فَقَالَ وَ هَلِ الْإِيمَانُ إِلَّا الْحُبُّ وَ الْبُغْضُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِی قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ
ترجمه:
فضيل بن يسار گويد: از امام صادق عليه السلام از حب و بغض (محبت و دشمنی) پرسیدم كه آیا از [نشانه های] ایمان است فرمود: مگر ايمان چيزى غير از حب و بغض است؟ سپس اين آيه را تلاوت فرمود: «خدا ايمان را محبوب شما كرد و آن را در دل شما بياراست و كفر و نافرمانى و عصيان را ناپسند شما كرد. كه آنان هدایت یافتگان می باشند.
همچنین امام علی علیه السلام فرمودند: اَلتَّوَدّدُ نِصْفُ الْعَقْلِ؛ یعنی دوستی نصف خردمندی است.
اما نکته‌ای که نباید فراموش کرد، این است که اسلام برای دوستی حد و حدود خاصی تعریف کرده است و دوست خوب را وسیله‌ای برای سعادت و از طرفی دوست بد را زمینه‌ساز شقاوت و بدبختی انسان می‌داند.
امام جوادعلیه السلام می فرماید: مَن استَفادَ اَخاً فِی اللهِ، فَقَد اسْتَفادَ بَیْتاً فِی الْجَنّةِ؛ هرکس در راه خدا برادری و دوستی پیدا کند، همانا خانه ای در بهشت به دست آورده است.
دوستی های حقیقی که برای خدا باشد، راهی مناسب برای رسیدن به بهشت است؛ چرا که انسان در اثر معاشرت با نیکان، خلق و خوی نیک خود را تقویت می کند و عمل نیک است که سعادت و خوشبختی ابدی را در پی دارد همچنین در روایتی آمده است:
برادران مؤمنی که در بهشت ساکن می شوند، گاهی درجه و منزلت یکی، از دیگری بیشتر و بالاتر است وآنکه درجه بالاتری دارد، به خداوند متعال عرضه می کند: پروردگارا! دوست با ایمان من مرا به اطاعت تو و پرهیز از نافرمانی ات ترغیب می کرد و من به وسیله دوستی با او به این درجه رسیده ام. خدایا! او را نیز با من هم درجه گردان، و خداوند متعال سخن او را پذیرفته و به دوست او نیز رفعتِ درجه می دهد.
در طرف مقابل کسانی که به واسطه دوستان بد گرفتار دوزخ شده‌اند آرزو میکنند که کاش با کسانی که او را گمراه کردند دوستی نمی‌کرد يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا(فرقان-۲۸) یعنی ای وای، کاش من فلانی را [که سبب بدبختی من شد] به دوستی نمی گرفتم همچنین خداوند در آیه دیگری می‌فرماید: «أَلأخِلاَّءُ یَوْمَئذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ اِلاَّ الْمُتَّقینَ»(زخرف- ۶۷)؛ در روز قیامت برخی از دوستان، دشمن یکدیگرند مگر پارسایان و تقوا پیشه‌گان.
بنابراین دوستی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و دوست نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری رفتارهای فردی و اجتماعی انسان دارد و علاوه بر این در سعادت و شقاوت انسان نیز نقش بسیار پررنگی ایفا می‌کند، لذا باید در انتخاب دوست دقت نمود و در عین حال به شدت باید نسبت به مساله دوست‌یابی حساس بود.
