آلزایمر یکی از شایع‌ترین بیماری‌های زوال عقل است که میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که افزایش سطح پروتئین Sox9 می‌تواند به سلول‌های ستاره‌ای مغز (آستروسیت‌ها) کمک کند تا پلاک‌های سمی آمیلوئید را پاکسازی کنند و عملکرد شناختی را حفظ نمایند. این کشف نویدبخش، راهی طبیعی برای درمان آلزایمر ارائه می‌دهد. در این مقاله، به بررسی جزئیات این پژوهش، یافته‌ها و آمار آلزایمر در جهان می‌پردازیم.
نقش آستروسیت‌ها در مبارزه با آلزایمر
محققان کالج پزشکی بیلور (Baylor College of Medicine) فرآیندی طبیعی در مغز را کشف کرده‌اند که می‌تواند پلاک‌های آمیلوئید موجود را در مدل‌های موشی بیماری آلزایمر حذف کند و همزمان حافظه و توانایی‌های فکری را حفظ نماید. این فرآیند بر پایه آستروسیت‌ها – سلول‌های ستاره‌شکل پشتیبان مغز – استوار است. با افزایش پروتئین Sox9، که بر عملکردهای متنوع آستروسیت‌ها در دوران پیری تأثیر می‌گذارد، این سلول‌ها کارآمدتر در حذف رسوبات آمیلوئید عمل می‌کنند. نتایج این مطالعه در مجله Nature Neuroscience منتشر شده و پیشنهاد می‌کند که تقویت فعالیت آستروسیت‌ها می‌تواند در آینده به کند کردن زوال شناختی در اختلالات نورودژنراتیو کمک کند.
“آستروسیت‌ها وظایف متنوعی انجام می‌دهند که برای عملکرد طبیعی مغز ضروری است، از جمله تسهیل ارتباطات مغزی و ذخیره‌سازی حافظه. با پیری مغز، آستروسیت‌ها تغییرات عملکردی عمیقی نشان می‌دهند؛ اما نقش این تغییرات در پیری و نورودژنراسیون هنوز به طور کامل شناخته نشده است.” – دکتر دونگ-جو چوی، نویسنده اول پژوهش
چگونه Sox9 آستروسیت‌ها را فعال می‌کند؟
در این پروژه، محققان به بررسی تغییرات آستروسیت‌ها با افزایش سن و ارتباط آن با آلزایمر پرداختند. تمرکز اصلی بر پروتئین Sox9 بود، که شبکه گسترده‌ای از ژن‌های مرتبط با پیری آستروسیت‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- نویسنده مسئول، دکتر بنجامین دینن، بیان کرد: “ما بیان ژن Sox9 را دستکاری کردیم تا نقش آن را در حفظ عملکرد آستروسیت‌ها در مغز پیر و مدل‌های آلزایمر ارزیابی کنیم.”
پژوهش در مدل‌های موشی آلزایمر که علائم شناختی (مانند نقص حافظه) و پلاک‌های آمیلوئید را از قبل نشان می‌دادند، انجام شد. این مدل‌ها به مراتب مرتبط‌تر با بیماران انسانی هستند، زیرا آزمایش‌ها پس از تشکیل پلاک‌ها صورت گرفت.
در طول شش ماه، موش‌ها از نظر توانایی تشخیص اشیاء و مکان‌های آشنا آزمایش شدند. سپس، مغزها برای اندازه‌گیری تجمع پلاک بررسی گردید. نتایج واضح بود:
- کاهش Sox9: منجر به تجمع سریع‌تر پلاک، کاهش پیچیدگی ساختاری آستروسیت‌ها و ضعیف شدن پاکسازی پلاک شد.
- افزایش Sox9: فعالیت سلول‌ها را افزایش داد، پاکسازی پلاک را حمایت کرد و عملکرد شناختی را حفظ نمود.
دکتر دینن افزود: “ما دریافتیم که افزایش بیان Sox9، آستروسیت‌ها را تحریک می‌کند تا پلاک‌های آمیلوئید بیشتری را بلعیده و مانند جاروبرقی از مغز پاک کنند. بیشتر درمان‌های فعلی بر نورون‌ها تمرکز دارند یا سعی در جلوگیری از تشکیل پلاک‌های آمیلوئید دارند. این مطالعه پیشنهاد می‌کند که تقویت توانایی طبیعی آستروسیت‌ها برای تمیزکاری می‌تواند به همان اندازه مهم باشد.”
یافته‌های کلیدی پژوهش در مورد درمان آلزایمر
- افزایش Sox9 در آستروسیت‌ها، توانایی بلع و پاکسازی پلاک‌های آمیلوئید β را در مدل‌های موشی آلزایمر بهبود می‌بخشد.
- در مدل‌های symptomatic (با علائم موجود)، افزایش Sox9 عملکرد شناختی (مانند تشخیص اشیاء و مکان‌ها) را طی شش ماه حفظ و تجمع پلاک را کاهش می‌دهد.
- کاهش Sox9 تجمع پلاک را تسریع، پیچیدگی ساختاری آستروسیت‌ها را کم و پاکسازی را ضعیف می‌کند.
- آستروسیت‌ها مانند “جاروبرقی” عمل می‌کنند و این رویکرد سلولی می‌تواند زوال شناختی در اختلالات نورودژنراتیو را کند کند.
- مدل‌های مورد استفاده، با علائم پیش‌موجود، مرتبط‌تر با بیماران انسانی هستند.
آمار آلزایمر و پیشرفت‌های اخیر
آلزایمر نه تنها یک چالش فردی، بلکه یک بحران جهانی است. طبق گزارش‌های اخیر:
- بیش از ۵۵ میلیون نفر در سراسر جهان با آلزایمر یا سایر اشکال زوال عقل زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود این تعداد در سال‌های آینده افزایش یابد.
- سازمان جهانی بهداشت (WHO) گزارش می‌دهد که در سال ۲۰۲۱، ۵۷ میلیون نفر به زوال عقل مبتلا بودند و هر سال حدود ۱۰ میلیون مورد جدید اضافه می‌شود.
- در ایران، بیش از ۱.۲ میلیون نفر با دمانس (شامل آلزایمر) زندگی می‌کنند، که نیاز به توانبخشی و مراقبت‌های پیشرفته را برجسته می‌سازد.
این پژوهش در مورد Sox9 یکی از پیشرفت‌های نوظهور در سال ۲۰۲۵ است. تحقیقات مشابه نشان می‌دهد که آستروسیت‌ها نقش کلیدی در پاکسازی پلاک‌ها دارند و رویکردهای ژنتیکی مانند overexpression Sox9 می‌تواند پایه‌ای برای درمان‌های سلولی باشد. با این حال، مطالعات انسانی و بلندمدت برای تأیید این نتایج ضروری است.
امید تازه برای بیماران آلزایمر
این کشف، دریچه‌ای به سوی درمان‌های نوین آلزایمر باز می‌کند که بر سلول‌های پشتیبان مغز تمرکز دارند. با توجه به آمار رو به رشد، سرمایه‌گذاری در چنین پژوهش‌هایی حیاتی است.
