د سوریې شخړې؛ الجولاني او د خلکو غوښتنو ته د ځواب ویلو ننګونې

سوریه یو ځل بیا د خونړیو تاوتریخوالي په څپو کې ډوب شوې ده، چې ریښې یې د وسله والو ډلو، امنیتي ځواکونو او لاریون کونکو ترمنځ په وروستیو نښتو کې دي. ساحوي راپورونه د سوریې په لویدیځو او ساحلي سیمو کې د سلګونو ملکي وګړو د وژنې او ټپي کیدو ښودنه کوي. په تیرو دریو ورځو کې، د سوریې په علوي سیمو کې، په ځانګړې توګه د هیواد په دوو ساحلي ولایتونو کې، سختې جګړې له ۱۰۰۰ څخه ډیر کسان وژلي دي. دا احصایې د سوریې د بشري حقونو د څار ادارې لخوا خپرې شوې او په سیمه کې د تاوتریخوالي شدت په ګوته کوي. دا پیښې د امنیتي او ډله ییز کړکېچ ژوروالی ښیي چې په ځانګړې توګه د هیواد په ساحلي ولایتونو کې خپل اوج ته رسیدلی دی. اوسنی کړکېچ د ناسمو پالیسیو او د سوریې د حکومت د امنیت د برابرولو او د خلکو د ټولنیز-اقتصادي شرایطو د ښه کولو د ناتوانۍ مستقیمه پایله ګڼل کیدای شي. خو، د تحریر الشام هیئت واکمنې ډلې (چې د النصره جبهې یوه پخوانۍ څانګه ده او له القاعدې سره تړاو لري) هم د افراطي اقداماتو او د علویانو په څېر مذهبي ټولنو په نښه کولو سره د مخالفت اور ته لمن وهلې ده. د دمشق اوسنی رژیم، چې ډېرې ژمنې یې کړې دي، نه یوازې د خپلو ژمنو په پوره کولو کې پاتې راغلی، بلکې د مخالفینو د ځپلو، له قضا پرته اعدامونو او د اتباعو د ملکیتونو د ویجاړولو له لارې یې د خلکو نارضایتي هم زیاته کړې ده. سره له دې چې د بشري حقونو د سرغړونو ګڼ شمېر قضیې د خپلواکو ادارو لخوا مستند شوي دي، نړیواله ټولنه او سازمانونه لکه ملګري ملتونه د دې غمجنو پیښو په ځواب کې د پام وړ چوپ پاتې دي. دا چوپتیا په داسې وخت کې راغلي دي چې وروستیو ناکراریو او د لاریون کونکو خونړي او ظالمانه ځپلو د سوریې د “دوهم کورنۍ جګړې” په ډګر بدلیدو خطر نور هم زیات کړی دی. له بلې خوا، په سرحدي سیمو کې د اسراییلي پوځي ځواکونو پرمختګ او د سوریې په خاوره کې پرله پسې بمبارۍ، پرته له دې چې د دمشق حکومت له جدي غبرګون سره مخ شي، د حکومت لخوا د بهرني اشغال سره د مقابلې پر ځای د داخلي فشارونو لومړیتوب په اړه نیوکې زیاتې کړې دي. د سوریې خلکو تمه لري چې د دمشق حکومت به د کورنیو لاریون کوونکو د زور زیاتي د ځپلو پر ځای د صهیونیسټ رژیم د پرله پسې یرغلونو په وړاندې کلک دریځ غوره کړي، چې د بشارالاسد د حکومت له نسکورېدو راهیسې یې د سلګونو هوايي بریدونو سره د هیواد حاکمیت او ځمکنۍ بشپړتیا تر پښو لاندې کړې ده. دا په داسې حال کې ده چې د حکومت تمرکز د خپلو اتباعو په ځپلو باندې نه یوازې داخلي امنیت کمزوری کړی دی، بلکې د “اشغالګرو سره د مقابلې” لپاره د خلکو د غوښتنې په وړاندې یې د هغه مشروعیت هم په جدي توګه تر پوښتنې لاندې راوستی دی. د دمشق د حکومت دا چلند، چې د ملي پولو د دفاع او د بهرني یرغل سره د مقابلې پر ځای په داخلي ځپلو کې ښکیل دی، د حکومت د لومړیتوبونو او د خلکو د غوښتنو ترمنځ ژور واټن منعکس کوي. دې مسلې نه یوازې په حکومت باندې د خلکو باور کم کړی، بلکې دا پوښتنه یې هم راپورته کړې چې ایا د دمشق حکومت د سوریې د خلکو د ګټو د ساتنې وړتیا یا اراده لري یا غواړي د داخلي شخړو په رامینځته کولو سره د خپلې حکومتدارۍ کمزورۍ پټې کړي؟ دا د دې حقیقت سره سره ده چې د لاریون کونکو اکثریت هغه اتباع دي چې د عدالت او د واکمنې ډلې د ډله‌ایز تبعیض د پای ته رسولو غوښتنه کوي. د “ټولو لپاره عدالت” په څیر شعارونو سره، دوی د بهرنیو ګواښونو په وړاندې د ملي یووالي اړتیا باندې ټینګار کوي. خو، د دې غوښتنو په وړاندې د حکومت ځواب د زور او سیستماتیک ځپلو کارول دي. په عین حال کې، د الجولاني حکومت د ځپونکو طریقو احتمالي پایلې کولای شي په سوریه او سیمه کې د کړکیچ د زیاتیدو لامل شي. د دې عمل دوام به نه یوازې د خلکو د نارضایتۍ او د لاریونونو د خپریدو لامل شي، بلکې د امنیت او ټولنیزو جوړښتونو د لا سقوط خطر هم لري. د لاریون کوونکو تاوتریخوالی ځپل او د مذهبي او قومي ډلو په نښه کول، د تاوتریخوالي کمولو پر ځای، د مذهبي او قومي ویش د غوړولو کې مرسته کوي. دا کولای شي سوریه د بشپړې کورنۍ جګړې په لور بوځي، چې نه یوازې داخلي امنیت به په بشپړه توګه ویجاړ شي، بلکې سیمه ایز ثبات به هم په جدي توګه ګواښ شي. سربېره پردې، د الجولاني حکومت لخوا د اتباعو د حقونو دوامداره ظلم او سرغړونې د کورنیو او نړیوالو عامه افکارو په نظر کې د دې حکومت مشروعیت سخت کمزوری کړی او د هر ډول سیاسي خبرو اترو یا جوړجاړي امکان کموي. له بلې خوا، د دې ځپونکو پالیسیو مختلف لګښتونه به د الجولاني حکومت په نړیوالو او سیمه ایزو ملاتړو هم دروند بار ولري. د داسې حکومت ملاتړ ته دوام ورکول چې د کړکیچونو د حل کولو پر ځای یې لا پسې زیاتوي، کولای شي په نړیواله کچه د دې ملاتړو سیاسي او اخلاقي اعتبار کم کړي دا به په ځانګړې توګه د هغو هېوادونو لپاره ننګونکي وي چې د تحریر الشام هیئت په څیر ډلو ملاتړ یې کړی دی. ځکه چې د بشري حقونو د سرغړونو او د ترهګرۍ د ملاتړ تورونه کولای شي د نړیوالې ټولنې سره د دوی اړیکې اغیزمنې کړي. په ورته وخت کې، په سوریه کې د کړکیچ زیاتوالی کولای شي په سیمه کې د مهاجرت او ناامنۍ نوې څپه رامینځته کړي، کوم چې به په سیمه ایزو او نړیوالو ملاتړو باندې لوی اقتصادي او امنیتي لګښتونه راولي. په پای کې، د دې رجحان دوام د دې پرځای چې حل شي، کولای شي د کړکېچ د زیاتیدو او په سیمه ایزه او نړیواله کچه د نویو ننګونو د رامینځته کیدو لامل شي.